Tổng quan về thị trường sơ cấp và thứ cấp

Từ "thị trường" có nhiều nghĩa khác nhau, nhưng được dùng thường xuyên nhất như một thuật ngữ tổng hợp để biểu thị cả thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp. Trên thực tế, "thị trường sơ cấp" và "thị trường thứ cấp" là hai thuật ngữ khác biệt. Thị trường sơ cấp là nơi chứng khoán được tạo ra, còn thị trường thứ cấp là nơi các nhà đầu tư mua bán chứng khoán.

Biết cách hoạt động của thị trường sơ cấp và thứ cấp là chìa khóa để hiểu cách giao dịch cổ phiếu, trái phiếu và các loại chứng khoán khác. Nếu không có hai thị trường này, thị trường vốn sẽ khó điều hướng và ít sinh lời hơn nhiều. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu cách vận hành của các thị trường này và mối liên hậ của chúng với các nhà đầu tư cá nhân.

Những điểm chính

• Thị trường sơ cấp là nơi các chứng khoán được phát hành, còn thị trường thứ cấp là nơi các nhà đầu tư giao dịch các chứng khoán đó.
• Trên thị trường sơ cấp, các công ty bán cổ phiếu và trái phiếu mới cho công chúng lần đầu tiên, chẳng hạn như phát hành lần đầu ra công chúng (IPO).
• Thị trường thứ cấp về cơ bản là thị trường chứng khoán và bao gồm Sở giao dịch chứng khoán New York, Nasdaq và các sàn giao dịch khác trên toàn thế giới.

Thị trường sơ cấp

Thị trường sơ cấp là nơi tạo ra chứng khoán. Trên thị trường này, các công ty bán (thả nổi) cổ phiếu và trái phiếu mới cho công chúng lần đầu tiên. Một đợt phát hành công khai lần đầu, hay còn gọi là IPO, là một ví dụ về thị trường sơ cấp. Các giao dịch này tạo cơ hội cho các nhà đầu tư mua chứng khoán từ ngân hàng đã bảo lãnh phát hành cho một cổ phiếu cụ thể. IPO xảy ra khi một công ty tư nhân phát hành cổ phiếu ra công chúng lần đầu tiên.

Ví dụ công ty ABCWXYZ Inc. thuê 5 công ty bảo lãnh phát hành để xác định chi tiết tài chính đợt IPO của mình. Các công ty này phản hồi rằng giá phát hành của cổ phiếu sẽ là 15 USD. Các nhà đầu tư sau đó có thể mua IPO với giá này trực tiếp từ công ty phát hành.

Đây là cơ hội đầu tiên cho các nhà đầu tư góp vốn vào một công ty thông qua việc mua cổ phiếu của công ty đó. Vốn chủ sở hữu của một công ty bao gồm các khoản tiền thu được từ việc bán cổ phiếu trên thị trường sơ cấp.

Các loại chào bán lần đầu

Quyền chào bán (phát hành) cho phép các công ty tăng vốn chủ sở hữu bổ sung thông qua thị trường sơ cấp sau khi đã có chứng khoán tham gia thị trường thứ cấp. Các nhà đầu tư hiện tại được cung cấp quyền theo tỷ lệ dựa trên số cổ phần hiện sở hữu và những người khác có thể đầu tư mới vào các cổ phần mới tạo.

Các hình thức chào bán cổ phiếu khác trên thị trường sơ cấp bao gồm phát hành riêng lẻ và phân bổ ưu đãi. Phát hành riêng lẻ cho phép các công ty bán trực tiếp cho các nhà đầu tư quan trọng hơn như quỹ phòng hộ và ngân hàng mà không cần công khai cổ phiếu. Phân bổ ưu đãi cung cấp cổ phiếu cho các nhà đầu tư được lựa chọn (thường là quỹ phòng hộ, ngân hàng và quỹ tương hỗ) với một mức giá đặc biệt không dành cho công chúng.

Tương tự, các doanh nghiệp và chính phủ muốn tạo vốn vay có thể chọn phát hành trái phiếu dài hạn và ngắn hạn mới trên thị trường sơ cấp. Trái phiếu mới được phát hành với lãi suất coupon tương ứng với lãi suất hiện hành tại thời điểm phát hành, có thể cao hơn hoặc thấp hơn so với trái phiếu đã có từ trước.

Điều quan trọng cần hiểu về thị trường sơ cấp là chứng khoán được mua trực tiếp từ tổ chức phát hành.

Thị trường thứ cấp

Thị trường thứ cấp thường nhắc tới như là "thị trường chứng khoán", bao gồm Sở giao dịch chứng khoán New York (NYSE), Nasdaq và tất cả các sàn giao dịch lớn trên thế giới. Đặc điểm nổi bật của thị trường thứ cấp là các nhà đầu tư sẽ giao dịch với nhau.

Điều đó có nghĩa là trên thị trường thứ cấp, nhà đầu tư mua bán các chứng khoán đã phát hành trước đó mà không có sự tham gia của công ty phát hành. Ví dụ nếu bạn mua cổ phiếu của Amazon (AMZN), bạn chỉ đang giao dịch với một nhà đầu tư khác sở hữu cổ phần tại Amazon. Amazon không liên quan trực tiếp đến giao dịch này.

Trên thị trường nợ, mặc dù trái phiếu được đảm bảo trả cho chủ sở hữu toàn bộ mệnh giá khi đáo hạn nhưng thường sẽ phải đợi rất nhiều năm mới đến ngày đó. Thay vào đó, trái chủ có thể bán trái phiếu trên thị trường thứ cấp để kiếm một khoản kha khá nếu lãi suất giảm kể từ khi trái phiếu của họ được phát hành. Điều đó sẽ khiến trái phiếu có giá trị hơn đối với các nhà đầu tư khác do lãi suất coupon cao hơn.

Thị trường thứ cấp có thể được chia thành hai loại chuyên biệt:

Thị trường đấu giá

Trong thị trường đấu giá, tất cả các cá nhân và tổ chức muốn giao dịch chứng khoán tập trung tại một khu vực và công bố mức giá mà họ sẵn sàng mua và bán. Đây được gọi là giá mua và giá bán. Thị trường đấu giá được xây dựng trên nguyên tắc một thị trường hoạt động hiệu quả cần tập hợp tất cả các bên lại và yêu cầu họ công khai giá cả của mình.

Vì vậy, về mặt lý thuyết, không cần tìm ra mức giá tốt nhất của một hàng hóa bởi vì người mua và người bán sẽ tự thỏa thuận một giá cả hai bên đều chấp nhận. Ví dụ điển hình về thị trường đấu giá là Sở giao dịch chứng khoán New York (NYSE).

Thị trường đại lý

Ngược lại, một thị trường đại lý không yêu cầu sự tập trung của các bên tham gia. Thay vào đó, những người tham gia thị trường sẽ giao dịch thông qua các mạng điện tử. Các đại lý (người kinh doanh chứng khoán) sẽ nắm lưu ký chứng khoán, sau đó sẵn sàng mua hoặc bán với những người tham gia thị trường. Các đại lý này kiếm được lợi nhuận thông qua chênh lệch giữa giá họ mua và bán chứng khoán.

Một ví dụ về thị trường đại lý là Nasdaq, trong đó các đại lý, những người được gọi là nhà tạo lập thị trường, đưa ra giá chào mua và giá chào bán cố định mà họ sẵn sàng mua và bán chứng khoán nào đó. Trên lý thuyết, sự cạnh tranh giữa các đại lý sẽ cung cấp giá tốt nhất có thể cho nhà đầu tư.

Khái niệm về thị trường "thứ ba" và "thứ tư" liên quan đến các giao dịch mua bán thẳng giữa nhà môi giới và các tổ chức thông qua mạng điện tử. Do vậy các thị trường này không dính dáng gì đến các nhà đầu tư cá nhân.

Thị trường OTC

Đôi khi bạn sẽ nghe về một thị trường đại lý được gọi là thị trường mua bán qua quầy (OTC) hay thị trường chứng khoán phi tập trung. Thuật ngữ này ban đầu có nghĩa là một hệ thống tương đối không có tổ chức, nơi giao dịch không diễn ra tại một địa điểm thực tế như đã mô tả ở trên mà thông qua các mạng lưới kinh doanh chứng khoán. Thuật ngữ này rất có thể bắt nguồn từ các giao dịch diễn ra ngoài Phố Wall, bùng nổ trong thời kỳ thị trường tăng của những năm 1920, trong đó cổ phiếu được bán "qua quầy" trong các cửa hàng chứng khoán. Nói cách khác, các cổ phiếu không có trong danh sách công bố trên sàn giao dịch chứng khoán hay "chưa niêm yết".

Tuy nhiên, theo thời gian, ý nghĩa của OTC bắt đầu thay đổi. Nasdaq được thành lập vào năm 1971 bởi Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán quốc gia (NASD) để mang lại tính thanh khoản cho các công ty đang giao dịch thông qua mạng lưới đại lý. Vào thời điểm đó, có rất ít quy định được đưa ra về giao dịch cổ phiếu qua quầy, một điều mà NASD đã tìm cách cải thiện. Khi Nasdaq đã phát triển thành một sàn giao dịch lớn, ý nghĩa của cụm từ OTC đã trở nên mờ nhạt hơn.

Ngày nay, thuật ngữ OTC thường dùng để chỉ các cổ phiếu không được giao dịch trên sàn giao dịch chứng khoán như Nasdaq, NYSE hoặc American Stock Exchange (AMEX). Điều này có nghĩa là cổ phiếu đó giao dịch trên bảng thông báo OTC (OTCBB) hoặc trên hệ thống điện tử niêm yết hàng ngày giá mua và bán cổ phiếu OTC (Pink sheets). Cả hai mạng lưới này đều không phải là một sàn giao dịch. Trên thực tế, chúng được coi là người cung cấp thông tin định giá chứng khoán. Các công ty trên OTCBB và Pink sheets có ít quy định phải tuân thủ hơn nhiều so với những cổ phiếu trên sàn giao dịch chứng khoán. Hầu hết chứng khoán giao dịch theo cách này là cổ phiếu penny (mệnh giá rất nhỏ) hoặc từ các công ty rất nhỏ.

Vì những lý do này, trong khi Nasdaq vẫn được coi là một thị trường đại lý và về mặt kỹ thuật, là một OTC, thì Nasdaq ngày nay cũng là một sàn giao dịch chứng khoán và do đó, nói rằng chứng khoán giao dịch trên đó chưa niêm yết là không chính xác.

Vốn hóa thị trường của Sở giao dịch chứng khoán New York, sở giao dịch chứng khoán lớn nhất trên thế giới, tính đến tháng 3 năm 2020 là 25,5 nghìn tỷ USD. Các sở giao dịch chứng khoán được coi là một phần của thị trường "thứ cấp".

Thị trường thứ ba và thứ tư

Bạn cũng có thể từng nghe đến thuật ngữ thị trường "thứ ba" và "thứ tư". Những thị trường này ít liên quan đến các nhà đầu tư cá nhân vì mỗi đợt giao dịch tại đây yêu cầu một khối lượng lớn cổ phiếu. Các thị trường này giải quyết giao dịch giữa nhà môi giới - đại lý và các tổ chức lớn thông qua các mạng điện tử OTC.

Thị trường thứ ba bao gồm các giao dịch OTC giữa các nhà môi giới và các tổ chức lớn. Thị trường thứ tư được tạo thành từ các giao dịch diễn ra giữa các tổ chức lớn.

Mục đích của việc giao dịch trên thị trường thứ ba và thứ tư này là để tránh việc đặt lệnh trên sàn giao dịch chính có thể ảnh hưởng lớn đến giá của chứng khoán. Do khả năng tiếp cận thị trường thứ ba và thứ tư bị hạn chế, các hoạt động của chúng hầu như không ảnh hưởng đến các nhà đầu tư bình thường.

Tổng kết

Mặc dù không phải tất cả các hoạt động diễn ra trên các thị trường nêu trên đều ảnh hưởng đến các nhà đầu tư cá nhân, nhưng có hiểu biết sơ lược về cấu trúc của thị trường là điều rất tốt. Cách thức mà chứng khoán được đưa ra thị trường và giao dịch trên các sàn khác nhau là chức năng trọng tâm của thị trường. Hãy tưởng tượng nếu thị trường thứ cấp có tổ chức không tồn tại, bạn sẽ phải tự tìm kiếm các nhà đầu tư khác chỉ để mua hoặc bán một cổ phiếu, đây không phải là một nhiệm vụ dễ dàng.

Trên thực tế đã có nhiều vụ lừa đảo đầu tư xoay quanh chứng khoán không có thị trường thứ cấp, bởi vì các nhà đầu tư cả tin có thể bị lừa mua chúng. Tầm quan trọng của thị trường và khả năng bán chứng khoán (tính thanh khoản) thường bị xem nhẹ, nhưng nếu không có thị trường, các nhà đầu tư có ít lựa chọn và có thể mắc kẹt với những khoản lỗ lớn. Do đó sự thiếu hiểu biết về thị trường chứng khoán có thể gây hại cho bạn và về lâu dài, một chút học hỏi có thể giúp bạn tiết kiệm một khoản kha khá.

Hoàng Dương - Theo investopedia.com