Chứng khoán phái sinh là gì? Đặc điểm, lợi ích, rủi ro và lưu ý

Nổi bật trong số các sản phẩm đầu tư tiền nhàn rỗi hiện nay, hình thức đầu tư chứng khoán phái sinh đang thu hút sự quan tâm đông đảo trên thị trường. Vậy chứng khoán phái sinh là gì? Cùng tìm hiểu về chứng khoán phái sinh và các thông tin liên quan ngay trong bài viết dưới đây cùng Investo nhé!

• Chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh là hình thức giao dịch đặt cược vào một tài sản cơ bản như hàng hoá, thuỷ hải sản, máy móc, nông sản,.. nếu cho rằng giá trị của chúng sẽ tăng hoặc giảm trong tương lai. 

Giao dịch chứng khoán phái sinh tương đương như việc đầu cơ vào một sản phẩm để tìm kiếm lợi nhuận “khổng lồ” thông qua khả năng nhận diện và đón đầu xu hướng phát triển của thị trường.

Nói một cách dễ hiểu hơn, chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính mà giá trị của chúng phụ thuộc vào giá của một loại tài sản cơ sở. Tài sản cơ sở trong giao dịch chứng khoán phái sinh có thể là các công cụ tài chính (cổ phiếu, trái phiếu, lãi suất,...) hoặc cũng có thể là hàng hoá (kim loại, nông sản,...)

Để hiểu rõ hơn về bản chất “Chứng khoán phái sinh là gì?”, “Giao dịch phái sinh là gì?” hay “Thế nào là chứng khoán phái sinh?, cùng tham khảo ví dụ trong hình minh hoạ dưới đây:

Thị trường phái sinh là gì?

• Đặc điểm của Chứng khoán phái sinh

Một số đặc điểm của chứng khoán phái sinh:

• Chứng khoán phái sinh là những sản phẩm chứng khoán có giá trị thời hạn (có ngày hiệu lực và ngày kết thúc): Thời hạn của sản phẩm này được quy định ngay khi ký kết hợp đồng, kèm theo đó là cam kết thực hiện trách nhiệm và nghĩa vụ giữa hai bên: bên mua và bên bán. 

Lưu ý, thời hạn của chứng khoán phái sinh hoàn toàn phụ thuộc vào thoả thuận giữa hai bên tham gia mà không tuân theo bất cứ điều luật hay quy định cụ thể nào.

• Bản chất của chứng khoán phái sinh: Đây là sản phẩm đầu tư vào sự biến động giá trị của tài sản trong tương lai chứ không phải vào một tài sản cụ thể nào.
• Là đòn bẩy tài chính: Chứng khoán phái sinh được xem là một loại đòn bẩy tài chính vô cùng hiệu quả. Không chỉ có ý nghĩa đem lại lợi nhuận cao mà còn tồn tại rủi ro tiềm tàng về tài chính. Do vậy, sản phẩm này gây nên áp lực khá lớn cho các nhà đầu tư.

Đặc điểm của chứng khoán phái sinh.

• Ví dụ về chứng khoán phái sinh

Hiểu đơn giản, chứng khoán phái sinh là sự phân tích, dự đoán tăng (Long) hay giảm (Short) trong tương lai của một tài sản cơ sở. 

Để hình dung rõ hơn về bản chất của giao dịch chứng khoán phái sinh, cùng tham khảo 2 ví dụ minh hoạ thực tiễn sau:

Ví dụ về chứng khoán phái sinh chiều giá tăng

Trên thị trường, giá cổ phiếu X là 45$, nhà đầu tư dự đoán giá sẽ tăng lên mức 50$ sau khoảng 3 tháng. Khi này, nhà đầu tư tiến hành vay qua hợp đồng (không phải tài sản thực) 1000 cổ phiếu có giá 45$/cổ phiếu. 3 tháng sau, đúng như dự đoán, giá cổ phiếu tăng lên mức 50$/cổ phiếu, nhà đầu tư bán lại hợp đồng đã mua trước đó cho một nhà đầu tư khác. Như vậy, thông qua đầu tư chứng khoán phái sinh, nhận định dự đoán giá cổ phiếu sẽ tăng trong tương lai, nhà đầu tư này đã lãi được 5,000$.

Ví dụ giao dịch chứng khoán phái sinh chiều giá giảm

Trên thị trường, giá cổ phiếu X là 45$, nhà đầu tư đưa ra dự đoán sẽ giảm về mức 40$/cổ phiếu sau 3 tháng. Khi này, nhà đầu tư tiến hành vay qua hợp đồng (không phải tài sản thực) 1000 cổ phiếu có giá 45$/cổ phiếu. Sau đó, bán lại cho nhà đầu tư khác 1000 cổ phiếu đó với mức giá 45$/cổ phiếu và thu về 45,000$. 3 tháng sau, khi giá cổ phiếu giảm như dự đoán, nhà đầu tư này lại mua lại số cổ phiếu đã bán trước đó với mức giá 40$/cổ phiếu để trả lại khoản vay trước đó. Cuối cùng, thông qua việc dự đoán giá cổ phiếu sẽ giảm trong tương lai, nhà đầu tư này lãi được 5,000$.

Ví dụ về giao dịch chứng khoán phái sinh

• Ưu và nhược điểm của Chứng khoán phái sinh

• Ưu điểm

• Giảm thiểu tối đa các rủi ro biến động giá có thể xảy ra, nắm bắt những thời điểm tiềm năng trong việc tham gia và bán lại hợp đồng tương lai.
• Là công cụ tài chính có đòn bẩy hiệu quả, giúp trader mua được nhiều cổ phiếu giá thấp, đem lại cơ hội sinh lời hấp dẫn.
• Cho phép đầu cơ hai chiều, đem lại lợi nhuận hấp dẫn ngay cả khi thị trường có xu hướng giảm và được phép bán khống hợp pháp.
• Giới hạn vị thế rõ ràng cho các nhà đầu tư. (Chẳng hạn, nhà đầu tư cá nhân có thể thực hiện giao dịch khoảng 5,000 vị thế mỗi ngày nhưng khối lượng phát hành và niêm yết không bị giới hạn).
• Tính thanh khoản trên thị trường giao dịch chứng khoán phái sinh vô cùng nào nhờ sự minh bạch, ổn định và bảo hộ của pháp luật trong các giao dịch tài chính. (Mọi giao dịch trao đổi mua bán đều được xử lý bởi Sở giao dịch Chứng khoán).
• Đa dạng phương thức giao dịch, gia tăng hiệu quả đầu tư, nhà đầu tư được phép tự do lựa chọn các giao dịch như chốt lãi và chốt lỗ ngay trong ngày, sử dụng tính năng bán khống để đảm bảo lợi nhuận hay sử dụng các giao dịch T+0,...

Ưu điểm của chứng khoán phái sinh

• Nhược điểm

• Tồn tại nhiều rủi ro bởi chúng luôn biến động và sinh lời cả hai chiều lên xuống. Do vậy, rủi ro cháy tài khoản, thua lỗ nặng nề rất có thể xảy ra nếu không chiến lược đầu cơ rõ ràng, nghiên cứu cụ thể,...
• Khi mua các hợp đồng tương lai, nhà giao dịch buộc phải lưu ý đến các yếu tố khác như mức thuế, ký quỹ, chi phí giao dịch, ngày đáo hạn hợp đồng,...bởi bất cứ khoản nào bị bỏ sót cũng đều là nguyên nhân tiềm ẩn cho sự thất bại trong giao dịch đầu tư.

Nhược điểm của giao dịch chứng khoán phái sinh

• Phân loại chứng khoán phái sinh

• Quyền mua cổ phần (Rights) 

Quyền mua cổ phần hay quyền tiên mãi (Rights) là một loại chứng khoán phái sinh, cho phép quyền ưu tiên mua trước dành cho các cổ đông hiện hữu của một công ty cổ phần. 

Quyền mua cổ phần cho phép mua một số lượng cổ phần trong một đợt phát hành cổ phiếu phổ thông mới, tương ứng với tỷ lệ cổ phần hiện có của của cổ đông đó tại công ty. Việc mua bán được trao đổi trên một mức giá xác định (thường là thấp hơn giá thị trường) và trong một khoảng thời gian tương đối ngắn.

Quyền mua cổ phần (Rights)

• Chứng quyền (Warrants)  

Chứng quyền (Warrants) là một loại chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư nắm giữ có quyền mua cổ phần của công ty phát hành với giá xác định trong một khoảng thời gian nhất định.

Chứng quyền có nhiều điểm tương đồng với hợp đồng chọn mua. Tuy nhiên, chứng quyền được phát hành và bảo đảm bởi công ty còn hợp đồng quyền chọn là công cụ không được phát hành bởi công ty. Bên cạnh đó, hiệu lực thời hạn của chứng quyền kéo dài theo năm còn các hợp đồng quyền chọn sẽ chỉ được tính theo tháng.

Có 3 loại chứng quyền:

• Chứng quyền truyền thống (Traditional warrants hay Warrant - linked bond) là loại chứng quyền phát hành đi kèm trái phiếu, đại diện cho quyền được mua cổ phiếu của tổ chức phát hành trái phiếu.
• Chứng quyền không có trái phiếu đi kèm (Naked Warrants): Loại chứng quyền này được phát hành mà không có trái phiếu đi kèm, được giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán, được phát hành bởi ngân hàng và các công ty Chứng khoán.
• Chứng quyền do Chính phủ phát hành: Séc do cơ quan Nhà nước phát hành, không có khả năng trả bằng tiền mặt nhưng lại đảm bảo mức lãi suất nhất định trong tương lai thì được coi là một loại chứng quyền.

Chứng quyền (Warrants)

• Hợp đồng kỳ hạn (Forward contract)

Hợp đồng kỳ hạn là một loại chứng khoán phái sinh hoạt động dưới dạng một thỏa thuận, trong đó người mua và người bán chấp thuận thực hiện một giao dịch hàng hóa với khối lượng xác định, tại mức giá được ấn định trong hôm nay và tại một thời điểm xác định trong tương lai.

• Hợp đồng tương lai (Futures Contract)

Hợp đồng tương lai (Futures Contract) là một loại chứng khoán phái sinh thỏa thuận để mua hoặc bán tài sản vào một thời điểm, chắc chắn trong tương lai với một mức giá xác định. Hợp đồng tương lai cung cấp cơ hội cho những người tham gia thị trường phòng ngừa các rủi ro biến động giá bất lợi, là công cụ hữu hiệu cho những nhà đầu cơ.

Hợp đồng tương lai dựa trên cơ sở một công cụ tài chính hay một chỉ số tài chính được gọi là hợp đồng tương lai tài chính, bao gồm:

• Hợp đồng tương lai chỉ số cổ phiếu.
• Hợp đồng tương lai lãi suất.
• Hợp đồng tương lai tiền tệ.

Hợp đồng kỳ hạn (Futures Contract)

Một số đặc điểm của hợp đồng tương lai:

• Tính tiêu chuẩn hóa hợp đồng, đáp ứng các yêu cầu tối thiểu về chất lượng và tại thời điểm giao hàng xác định.
• Kiểm soát rủi ro trong thanh toán thông qua trung tâm thanh toán bù trừ thực hiện các Chức năng trung gian thanh toán trong tất cả các giao dịch.
• Tính thanh khoản cao hơn so với các hợp đồng kỳ hạn.

• Hợp đồng quyền chọn (Option Contract)

Hợp đồng quyền chọn (Option Contract)  là một loại chứng khoán phái sinh dưới dạng một hợp đồng, cho phép nhà đầu tư mua nắm giữ nó được mua (nếu là quyền chọn mua) hoặc được bán (nếu là quyền chọn bán) một khối lượng hàng hoá cơ sở nhất định tại một mức giá xác định và trong một khoảng thời gian nhất định.

Các hàng hoá được giao dịch trong hợp đồng quyền chọn có thể là cổ phiếu, trái phiếu.

Mỗi hợp đồng quyền chọn bất kỳ đều bao gồm 4 đặc điểm cơ bản sau: Loại quyền (quyền chọn mua hay quyền chọn bán), ngày đáo hạn và giá thực thi, tên hàng hoá cơ sở và khối lượng mua hoặc bán theo quyền.

Có 2 kiểu hợp đồng quyền chọn:

• Áp dụng theo kiểu Châu Âu: thực hiện quyền khi đáo hạn.
• Áp dụng theo kiểu Mỹ: thực hiện quyền trước ngày đáo hạn.

Hợp đồng quyền chọn (Option Contract)

• Các bước để tham gia thị trường chứng khoán phái sinh​​​​​

Có 5 bước cơ bản sau để gia nhập vào thị trường chứng khoán phái sinh.

• Bước 1: Mở tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh

Lưu ý, tài khoản chứng khoán phái sinh sẽ khác với tài khoản chứng khoán cơ sở, trader nên đăng ký mở tại một công ty tài chính uy tín. 

Sau khi mở tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh thành công, nhà đầu tư sẽ được nhân viên hệ thống liên hệ để hỗ trợ làm các bước tiếp theo.

• Bước 2: Nộp tiền ký quỹ ban đầu

Tại bước này, trader cần nộp tiền ký quỹ ban đầu theo quy định để được kích hoạt tài khoản. Mức tiền tối thiểu cho việc ký quỹ ban đầu sẽ được quy định khác nhau tại mỗi công ty chứng khoán và được điều chỉnh linh hoạt theo từng thời kỳ.

• Bước 3: Giao dịch phái sinh

Sau khi nộp đầy đủ tiền ký quỹ vào tài khoản, nhà đầu tư có thể bắt đầu tiến hành đặt lệnh giao dịch phái sinh.

• Bước 4: Thanh toán bù trừ

Nhà đầu tư phải thanh toán toàn bộ phần lãi lỗ phát sinh theo hợp đồng hàng ngày (Phần lãi hay lỗ hàng ngày sẽ được tính toán dựa trên giá giao dịch đóng cửa của hợp đồng tương lai. Riêng đối với các hợp đồng tương lai đến ngày đáo hạn, lãi lỗ sẽ được tính toán dựa trên mức giá đóng cửa của chỉ số tại ngày đáo hạn của hợp đồng đó.

• Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của nhà đầu tư có lãi ròng: Nhà đầu tư có thể nhận được đầy đủ số tiền lãi phát sinh sau 11 giờ sáng ngày hôm sau.
• Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của nhà đầu tư bị lỗ ròng: Nhà đầu tư cần thanh toán đầy đủ toàn bộ phần lỗ phát sinh trong thời hạn quy định, chậm nhất là 9h sáng ngày hôm sau.

• Bước 5: Theo dõi các loại tỷ lệ

Nhà đầu tư buộc luôn phải duy trì mức ký quỹ tỷ lệ, nếu tài khoản có số dư ký quỹ dưới mức quy định, nhà đầu tư sẽ bị gọi ký quỹ (Margin Call) bởi công ty chứng khoán và bị yêu cầu bổ sung vào tài khoản. Ngược lại, nếu giá trị tài sản ký quỹ vượt quá giá trị ký quỹ yêu cầu, nhà đầu tư được phép thực hiện các thủ tục để rút bớt phần này.

• Đầu tư Chứng khoán phái sinh có an toàn không?

Khi lựa chọn đầu tư theo hình thức chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư luôn phải giao dịch theo cơ chế T + 1 hoặc T + 0. Điều này đồng nghĩa với việc mua hôm nay hôm sau bán hoặc thậm chí việc trao đổi mua bán diễn ra ngay trong ngày.

Như vậy, với cơ chế giao dịch này, để đảm bảo an toàn đầu tư, nhà đầu tư cần lựa chọn thời điểm mua bán để bảo toàn lãi, nếu chẳng may lỡ nhịp thì nên chờ đợi cơ hội khác mà không nên nóng vội. Lãi mỗi ngày được duy trì trên cơ chế bảo toàn, hạn chế việc nhiều nhà giao dịch tham lam, giữ một vị thế quá lâu gây mất lãi, thậm chí là thua lỗ.

Bên cạnh đó, để đối mặt với những rủi ro, đảm bảo an toàn đầu tư, nhà đầu tư có thể tự trau dồi thêm kiến thức mới thông qua các trang phân tích, nhận định, các báo cáo từ chuyên gia tài chính, các công ty chứng khoán uy tín. Như vậy, nhà đầu tư F0 có thể đưa ra các quyết định đúng đắn, không bị ảnh hưởng, tác động xấu tới tâm lý.

Đầu tư chứng khoán phái sinh có an toàn không?

• Những lưu ý nhà đầu tư cần biết khi tham gia đầu tư thị trường chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh đem lại cơ hội tiềm năng lợi nhuận hấp dẫn nhưng cũng ẩn chứa nhiều rủi ro. Do vậy, để đảm bảo dòng tiền đầu tư sẽ sinh lời, an toàn trong giao dịch, trader nên cân nhắc, lưu ý những điểm sau:

• Tại tất cả các giao dịch mua và bán, nhà đầu tư buộc phải thực hiện bước ký quỹ và Margin Call trước khi giao dịch, đảm bảo khả năng thanh toán.
• Ghi nhớ thời hạn, ngày đáo hạn hợp đồng đã thoả thuận.
• Luôn đảm bảo duy trì mức ký quỹ theo yêu cầu hợp lý.
• Tìm hiểu, nghiên cứu loại chứng khoán phái sinh mình chuẩn bị đầu tư cẩn thận, kỹ lưỡng, rõ ràng, đảm bảo việc bán khống sẽ sinh lời thì mới chắc chắn thực hiện giao dịch mua bán.
• Chi phí giao dịch tại các phiên, phần trăm thuế phí cần trả luôn phải được thống kê rõ ràng dù trao đổi mua bán số lượng lớn hay số lượng nhỏ. Cần lựa chọn các sàn có mức phí thấp, rút ngắn chi phí ở mức tối đa để đảm bảo ngưỡng lợi nhuận tiềm năng.

Những lưu ý khi tham gia đầu tư chứng khoán phái sinh là gì?

• Kết Luận

Trên đây, bài viết đã giải thích chi tiết về chứng khoán phái sinh, cũng như những lợi ích và rủi ro của hình thức đầu tư này. Đồng thời, đề cập đến các loại chứng khoán phái sinh, các bước tham gia thị trường và những lưu ý khi giao dịch đầu tư. 

Hy vọng rằng thông qua những chia sẻ trên, trader đã hiểu rõ hơn về hình thức đầu tư này, từ đó xây dựng kế hoạch giao dịch sao cho phù hợp, an toàn và tối ưu nhất.

Lan Hương